Waar is de kritisch nadenkende mens gebleven?

We zeggen zo gemakkelijk dat we vrij- en ruimdenkend zijn en dat we in vrijheid onze mening mogen uiten. Maar in hoeverre doen wij dat eigenlijk? Aanleiding voor deze blog is mijn ontmoeting met Marijn Poels, een onafhankelijk documentairemaker die met een ruime blik naar het klimaatvraagstuk kijkt en daarover een documentaire maakte; ‘The Uncertainty Has Settled’. Deze film wordt door een grote groep enthousiast ontvangen en tegelijkertijd is er veel ophef over deze film. Waarom? Omdat Marijn verder kijkt dan de gevestigde mening over het klimaatvraagstuk? Verder kijkt dan de richting waarop wij koersen en waaraan het geld besteed wordt? Zet hij andere meningen in de schijnwerpers die niet gewenst zijn? Marijn volgde zijn eigen nieuwsgierigheid rondom het klimaatvraagstuk en filmde dat proces. Prachtig vind ik de film. Wat begon als zijn zoektocht, levert hem nu al een paar jaren dreigmails op die hem verbieden de film te tonen. Hoe is het mogelijk dat een documentaire die zo open-minded is, in ons vrij- en ruimdenkend land, niet getoond mag worden?! Waar is de vrij- en ruimdenkende mens gebleven? En hoe gaan wij als samenleving om met ingewikkelde vraagstukken als het klimaatvraagstuk of het Coronavraagstuk? 

In mijn uitzending ‘Levensverhaal InZicht’ spreek ik met Marijn Poels over zijn leven. Blij is hij met de ruimte die ik hem geef om zijn eigen levensverhaal te vertellen; over hoe zijn leven gelopen is en waarom hij doet wat hij doet. Die ruimte krijgt hij meestal niet. In de meeste interviews wordt de inhoud zo gekanaliseerd dat hij enkel sociaal wenselijk kan antwoorden. Hij vertelt hoe zijn levensgeschiedenis hem brengt bij het produceren van de documentaire-trilogie over het klimaatvraagstuk en over het vrije-denken. Als ik hem vraag wat hij heeft met levensverhalen zegt hij: “De kunst is om met al onze levensverhalen bij elkaar iets moois te doen in het leven mét elkaar. Ik vind het interessant om regelmatig uit mijn eigen levensverhaal te stappen om het levensverhaal van die ander te kunnen begrijpen. Dat is soms ook pijnlijk, want je verwoest wel steeds je eigen levensbeeld.” Hoezo? vraag ik. Hij vervolgt; “Nadenken is voor mij dat ik mijn eigen mening langs een tegenovergestelde mening zet en mezelf loskoppel van mijn eigen mening. Ik ga als het ware tussen die twee meningen staan en laat ze samen een oorlogje voeren. Het beste argument wint. Dat kan soms ook de andere kant zijn en dat is dan best pijnlijk. Denken of nadenken is best ingewikkeld; het is balanceren tussen je eigen wereldbeeld vasthouden, die los durven laten en een ander wereldbeeld toelaten; Dat is wat ik wil meegeven in mijn films. We kunnen niet in één levensbeeld blijven hangen. Vooral niet in deze tijd waarin veel polarisatie is, we veel te weinig nadenken en we veel te veel in onze eigen ‘stam’ blijven hangen. We zitten in de puberteit met elkaar en zouden wat meer volwassen kunnen worden. In de puberteit wil je graag bij een groep horen en de andere groep verbannen, daar vecht je mee. Dan gaat het niet om waarheid maar wil je bij die groep horen omdat je jezelf nog aan het manifesteren bent in het leven. Alles wat de ander zegt is ‘fout'. Als we volwassen worden, dan hoor je nog steeds bij een groep, maar dan durf je ook mensen binnen je groep aan te spreken. Dan durf je te zeggen; ‘in deze situatie vind ik het niet goed wat we doen, laten we de ander erbij betrekken of samenwerken met elkaar’. Dat is een lastig proces die ook pijnlijk kan zijn. Maar dat hoort bij het leven. Het leven hoeft niet alleen zachtaardig te zijn.

Wat is er nodig om vrij van oordeel, naar een vraagstuk te kijken? Een andere mindset? Ik denk aan wat ik leerde toen ik de overstap maakte van het hbo-onderwijs naar de universiteit. Op het hbo kreeg ik mee dat alles wat ik in boeken las, waar was. Dat was lekker duidelijk. Op de universiteit vertelden ze me dat ik kritisch moet zijn over alles wat ik hoor en lees. Opeens hoefde wat ik las in mijn studieboeken en in de krant en wat ik hoorde op het journaal niet meer waar te zijn. Ze trainden me om zelf na te denken. Door te blijven onderzoeken komen we immers samen steeds dichter bij de waarheid, vertelden ze mij. De waarheid is dan niet een absoluut gegeven maar een voortschrijdend proces. Een proces dat je dichter bij de waarheid brengt. Het bleek een andere mindset, een andere denkwijze waar ik langzaam in groeide. Kritisch nadenken lukt je niet van de ene op de andere dag. Het vraagt een behoorlijke alertheid en een voortdurende staat van verwondering. Bij alles wat ik lees denk ik nu, is dat waar? Wat als ik het van een andere kant bekijk. Wie heeft dit onderzocht en wat is zijn achtergrond? Wat is precies de onderzoeksvraag? En ook... is de onderzoeksgroep groot genoeg om iets te kunnen concluderen? Veel vragen dus. Sommige mensen vinden dat heel vermoeiend. Zoals je ook kinderen op jonge leeftijd zeer vermoeiend kunt vinden, met hun waarom-vragen. Jonge onderzoekers die van nature nieuwsgierig zijn en niet bang om kritische vragen te stellen.

Kritisch nadenken begint met de aanname dat dé waarheid niet bestaat. Je hebt enkel de intentie om steeds dichter bij de waarheid te willen komen. Naast een open mind, een analytische geest en een flinke dosis nieuwsgierigheid moet je het leuk vinden om op deze manier om te gaan met vraagstukken. Het proces zélf leuk vinden lijkt in strijd met hoe we op dit moment moeilijke vraagstukken, zoals het klimaatvraagstuk, oplossen. We zijn gewend om snel naar een conclusie toe te willen werken. We willen dóór! We willen graag een ja of een nee. Duidelijkheid. Een eindconclusie. Maar als we een hoofdstuk sluiten zeggen we eigenlijk dat we dé waarheid gevonden hebben. “Ja maar’, hoor ik mensen dan zeggen; ‘We moeten uiteindelijk toch een beslissing nemen over wat we gaan doen?”  Klopt! Maar dat betekent toch niet dat we onze ogen en oren kunnen sluiten voor de andere waarheden? Waarom zou die ene waarheid meer waar zijn dan de andere? Je kunt een onderwerp als het klimaatvraagstuk van verschillende kanten onderzoeken. Elk onderzoek geeft zijn eigen inzichten en is even waar. De vraag is; willen we die inzichten samenbrengen, zodat we een breder beeld krijgen en zo steeds dichter bij de waarheid komen? En wat is daar dan voor nodig? Het bijzondere aan kritisch nadenken is dat het vooral gaat over zelfreflectie: Ben je in staat om zelf te reflecteren op een onderwerp of vraagstuk? Denk je actief mee met wat je hoort en leest? Durf je jouw eigen redeneringen kritisch onder de loep te zetten? Jouw eigen overtuigingen te herzien wanneer een ander argument meer hout snijdt? Durf je de grenzen van jouw eigen comfortzone te onderzoeken en je te begeven in het gebied dat buiten jouw comfortzone ligt?

Als twee mensen hun beide handen in volle kracht tegen elkaar aan drukken is er geen beweging en veel energieverlies. Als twee handen ieder een andere kant op bewegen dan is het ieder voor zich. Stel dat twee mensen de handen tegen elkaar aandrukken en een van hen beweegt mee met de ander, vervolgens wissel je van rol. Dan is er steeds één in de lead. Weet je wie dan in de lead is? Dat is de meebewegende. Die bepaalt namelijk de richting! Dat verwacht je niet hè? Degene die hard drukt denkt controle te hebben over de meebewegende. Dat is niet zo. Probeer het maar eens. Neem zelf de meebewegende rol en laat je partner alle hoeken van de kamer zien. Zo kom je samen op mooie plekken en tegelijkertijd heb je veel lol! Bij polarisatie is het interessant te kijken naar de beweging tússen de verschillende polen. Is die beweging werkelijk tégen elkaar en van elkaar af? Waar leidt dat dan toe? Los van ieders standpunt is het de vraag of we werkelijk tegenovergestelde verlangens hebben. Ik geloof echt dat de mens deugt, zoals Rutger Bregman schrijft in zijn gelijknamige boek. We hebben van nature zorg voor elkaar, zorg voor ons leefklimaat. Zouden we dus ook niet allen graag een duurzame samenleving willen? Stel dat elk van de polen een beetje gelijk heeft, dan is het toch interessant om naar elkaar te luisteren en elkaars mening en standpunt werkelijk te onderzoeken? Te kijken waar het elkaar raakt en waar niet? Stap eens uit je comfortzone en verken die van de ander, zodat je samen nieuwe bewegingen kunt maken. Je hebt elkaar juist nodig om dichter bij de waarheid te komen; elkaars handen tegen elkaar, afwisselend meebewegend, samen zoekend naar nieuwe wegen en inzichten. Je hebt juist verschillende vakgebieden, (levens-)ervaringen, werkgebieden nodig om de beweging naar voren te maken.

Mijn verlangen, gaat over dat zoekproces samen, de beweging om steeds dichter bij de waarheid te komen. Daarvoor hebben we vooral kritisch nadenkende mensen nodig. Dan is er niet één waarheid die de boventoon voert, maar zorgen meerdere waarheden voor meer inzichten over het klimaatvraagstuk, het CO2-vraagstuk, het Corona-vraagstuk en wat we als samenleving te doen hebben. Fijn is het als de vele vrij- en ruimdenkende mensen ook kritisch gaan nadenken en de verbinding aangaan met zichzelf én de ander. Zodat ook zij bijdragen aan het oplossen van lastige vraagstukken.  Dan leveren onze levensverhalen bij elkaar iets moois aan het leven mét elkaar.